Pułtusk, Parafia pw. św. Stanisława Kostki

Kościół pw. św. Krzyża wzniesiony w XIV lub XV w. był kościołem filialnym kolegiaty pułtuskiej. W 1476 r. wzmiankowany jest pleban Mikołaj z Gór. W 1500 r. odpusty dla świątyni uzyskał biskup płocki Erazm Ciołek. W 1512 r. notowany jest legat niejakiego Andrzeja na wystawienie kościoła, zaś w 1515 r. Wojciech Jurga, dawny burmistrz pułtuski, wystawił legat na budowę zakrystii. W 1529 r. biskup płocki Andrzej Krzycki herbu Kotwicz nadał kapitule płockiej wzgórze wraz z kaplicą, a w 1531 r. ufundował przy niej prepozyturę z sześcioma mansjonarzami.

Obecna świątynia została wystawiona w latach 1531-1539 staraniem archidiakona pułtuskiego Mikołaja Brolińskiego. On także, już jako biskup sufragan płocki konsekrował ją w 1539 r. Kościół restaurowano przed 1609 r., a następnie przebudowywano w XVII i XVIII w. W latach 1804-1819 staraniem biskupa płockiego Onufrego Kajetana Szembeka założono nowy cmentarz grzebalny wokół kościoła, przekształcono fasadę i wnętrze, urządzając nowe prezbiterium, dobudowano dwie zakrystie i sprawiono grotę św. Onufrego w północnej kaplicy. W 1839 r. ściany wzmocniono ankrami. Mury, dach i wnętrze zostały znacznie zniszczone w czasie II wojny światowej, dlatego odbudowę podjęto już w latach 1945-1950 staraniem ks. Kazimierza Bruzdewicza i parafian pułtuskich. Prace kontynuowano w 1967 i 1975 r.

Kościół jest w stylu późnogotyckim, z elementami barokowo-klasycystycznymi, orientowany, murowany z cegły i otynkowany, na planie zbliżonym do krzyża greckiego. Nad drzwiami data 1531. Na osi w niszy figura Chrystusa z II połowy XIX w., kopia według Bertela Thorwaldsena. Ołtarz główny klasycystyczny z ok. 1804-1819 r., murowany, na rzucie wklęsłego łuku odcinkowego, trójosiowy; w zwieńczeniu Oko Opatrzności, zaś w polu głównym krucyfiks barokowy z 3 ćw. XVIII w. Ambona klasycystyczna z początku XIX w. Chór muzyczny drewniany, zrekonstruowany w 1970 r. Liczne epitafia, m.in. Krzysztofa Hilarego (†1797) i Onufrego Kajetana (†1808) Szembeków, biskupów płockich.

Na południowy zachód od kościoła dzwonnica klasycystyczna z 1804 r., odbudowana po 1970 r., murowana z cegły, otynkowana, na planie kwadratu Cmentarz grzebalny obwiedziony murem z bramą z ceglanymi filarami z XIX-XX w.

W 1966 r. biskup płocki Bogdan Marian Sikorski utworzył przy kościele samodzielny ośrodek duszpasterski, zaś 3 maja 1977 r. erygował parafię pw. św. Stanisława Kostki. Liczne przebudowy i remonty przeprowadzono staraniem ks. Stanisława Jana Nowaka, pierwszego proboszcza parafii, który w 1978 r. wybudował również plebanię. W ostatnich latach z inicjatywy kolejnych proboszczów: ks. Wincentego Szmyta i ks. Janusza Bolesława Zdunkiewcza oraz parafian przeprowadzono kolejne remonty: położono nową posadzkę marmurową (2002 r.) i wymieniono okna w kościele (2009 r.), zmieniono pokrycie dachowe świątyni (2013 r.), wyremontowano jej elewację i poszerzono cmentarz (2016 r.), odnowiono elewację dzwonnicy (2017 r.).