Pułtusk, Parafia pw. św. Mateusza

Bolesław Śmiały uposażył kasztelanią pułtuską biskupstwo płockie w II połowie XI w. W połowie XIII w. miała miejsce pierwsza lokacja miasta. Około 1340 r. biskup płocki Klemens herbu Pierzchała nadał miastu prawo chełmińskie. Osada powstała prawdopodobnie na terenie dzisiejszego Starego Miasta; tam również istniał pierwotny kościół pw. NMP, być może kamienny, sięgający XI w.

Znajdujący się na podgrodziu, w widłach odnóg Narwi, kościół św. Marii Magdaleny (wzmiankowany ok. 1230 r.) pełnił rolę parafialnego dla miasta i okolicy aż do chwili zbudowania kolegiaty w 1449 r. Być może była to pierwotnie niewielka, murowana świątynia; natomiast istniejącą do dziś budowlę pod tym wezwaniem wzniósł biskup płocki Piotr Gamrat herbu Sulima w 1538 r. w kształcie rotundy z absydą. Kaplica posiadała sklepienie i cala pokryta była malowidłami. Po zniszczeniach wojennych odbudowana stanowiła obiekt muzealny. Obecnie pełni funkcję pierwotnego przeznaczenia, czyli jest miejscem kultu.

Kolegiatę pw. Zwiastowania NMP i św. Mateusza, budowaną od 1439 r., erygował biskup płocki Paweł Giżycki herbu Gozdawa (dokument erekcyjny z 5 lutego 1449 r.). Jej budowniczym był zapewne Szymon, który kierował również pracami przy katedrze płockiej w 1443 r. Wzniósł on jednonawową świątynię ze znacznie niższym prezbiterium. Później dobudowano do nawy trzy kaplice. Największe zmiany w kościele zaszły w połowie XVI w. Jan Baptysta z Wenecji, który poprzednio pracował przy katedrze płockiej, zbudował sklepienie zdobione freskami, kaplicę po prawej stronie prezbiterium (obecnie kaplica Najświętszego Sakramentu), w której umieszczono grobowiec biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego oraz zakrystię i kapitularz. Zapewne wówczas połączono ścianami istniejące kaplice, które utworzyły nawy boczne i zbudowano obecne główne wejście. W 1613 r. kolegiatę zniszczył pożar; po odbudowie otrzymała ona barokowe wyposażenie, które uległo zmianie w XVIII w., gdy biskup płocki Ludwik Załuski ufundował epitafia swoim krewnym. W latach 1832-1835 przeprowadzono roboty budowlane w oparciu o projekt Wincentego Zielińskiego i Andrzeja Gołońskiego przy udziale Wacława Ritschla: obniżono wieże i dachy, wystawiono kruchty boczne i wieżę na sygnaturkę, przywrócono okna nawy głównej. W latach 1909-1910 restauracji dokonano pod kierunkiem Stefana Szyllera i pod kontrolą Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. W czasie II wojny światowej uległo zniszczeniu pokrycie dachu. Przeprowadzone po wojnie prace renowacyjne wydobyły w nawach bocznych gotyckie sklepienia. W 1975 r. kolegiata uzyskała tytuł bazyliki mniejszej. 

Ołtarz główny wczesnobarokowy, z obrazem Zwiastowania autorstwa Bonawentury Dąbrowskiego z 1834 r., w drugiej kondygnacji Nawiedzenie tego samego autora z 1834 r. W nawach 14 ołtarzy bocznych. W kaplicy Najświętszego Sakramentu obraz renesansowy Zdjęcie z Krzyża. W innych ołtarzach umieszczone są obrazy z XVII-XVIII w. Organy z 1830 r. z warsztatu Dominika Pilichowskiego, które w 1938 r. miał przebudować Wacław Biernacki z Warszawy, stawiając 36-głosowy instrument. Prospekt organowy barokowo-klasycystyczny z 1830 r. Chór muzyczny na dwóch kolumnach toskańskich, z ok. 1836 r., z dawniejszymi elementami barokowymi. W bazylice zgromadzono liczne epitafia, relikwiarze i inne utensylia liturgiczne. Chrzcielnica barokowa z II połowy XVII w. Stalle barokowe z 1720 r. z fundacji biskupa płockiego Ludwika Bartłomieja Załuskiego. Ambona późnobarokowa z ok. 1720 r. z fundacji tego samego biskupa, w kształcie łodzi. W świątyni pochowanych jest kilku biskupów sufraganów płockich.

W 1994 r. prowadzono prace restauracyjne przy polichromii z XVI w. W kolejnych latach konserwowano ołtarz główny, ołtarz św. Stanisława Kostki, św. Wilgefortis, św. Franciszka, meble w zakrystii oraz posadzki, pomalowano także wnętrze świątyni. W latach 2015-2018 przeprowadzono remont organów, prospektu i chóru muzycznego oraz czterech obrazów na podniebiu chóru. W 2011 r. zmieniono granice parafii w związku z erygowaniem parafii pw. św. Jana Pawła II. W 2018 r. bazylika pułtuska została wpisana na listę pomników historii w ramach akcji „100 Pomników Historii na stulecie odzyskania niepodległości”.