Symbolika czterdziestu dni postu

Wyodrębnienie Paschy, czyli świętowania Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa z cotygodniowej celebracji, nastąpiło w II wieku. Szybko też powstała wśród chrześcijan myśl o potrzebie godnego przygotowania się przez post do świętowania Paschy, czyli tej gruntownej przemiany ludzkiego losu dokonanej przez Chrystusa. Według relacji Tertuliana (+ ok. 220) niektórzy wierni Kościoła Afrykańskiego pościli przed Wielkanocą tylko dwa dni, w Wielki Piątek i Wielką Sobotę „gdy zabrano im Oblubieńca”. Post był w tym wypadku znakiem żałoby po śmierci Pana i jednocześnie oczekiwaniem na jutrzenkę Zmartwychwstania. Jednak już w III wieku poszczono cały tydzień, a w IV wieku utrwaliła się praktyka czterdziestodniowego postu (Św. Hieronim, Egeria). Aby spotęgować przeżycia wielkopostne, za czasów św. Grzegorza Wielkiego wprowadzono okres Przedpościa, jako przygotowanie do Wielkiego Postu (Niedziela Siedemdziesiątnicy, Sześćdziesiątnicy i Pięćdziesiątnicy).

Genezy liczby czterdziestu dni należy szukać w „historycznym” odczytywaniu Ewangelii. Nie należy jednak liczby czterdzieści rozumieć w znaczeniu matematycznym, lecz symbolicznym. Wskazują na to liczne fragmenty Pisma św. Starego i Nowego Testamentu. 

„Czterdzieści” (gr. tesserakonta) w starożytności była liczbą umowną oznaczającą czas potrzebny do osiągnięcia dojrzałości życiowej. W Starym Testamencie oznacza ona zarówno czas trwania jednego pokolenia, jak i czas pokuty, postu, modlitwy albo kary. Wody potopu padały czterdzieści dni i tyleż nocy. Aby otrzymać tablice Przykazań Mojżesz przebywał na górze Synaj czterdzieści dni i nocy bez jedzenia i picia. Czterdzieści lat trwała wędrówka Izraelitów przez pustynię. Po każdym wyzwoleniu, za czasów sędziów, pokój w Izraelu trwał czterdzieści lat. Czterdzieści dni Goliat nękał Izraelitów aż do zwycięskiej walki z nimi Dawida. Tyleż lat trwało panowania Dawida nad Izraelem. Prorok Eliasz, posilony przez anioła na pustyni chlebem i wodą, szedł mocą tegoż pożywienia czterdzieści dni i nocy aż do świętej góry Horeb. Niniwa wstrząśnięta przepowiadaniem proroka Jonasza, pokutowała czterdzieści dni i dzięki temu uniknęła kary Bożej. W Nowym Testamencie liczba „czterdzieści” jest liczbą zaokrągloną jak również wyrażeniem o znaczeniu archetypicznym: lata pobytu Narodu Wybranego na pustyni, czas trwania postu Jezusa, czas chrystofanii Zmartwychwstałego.

Czterdziestodniowy post nawiązuje w symbolice do czterdziestoletniej wędrówki Izraelitów, czyli do okresu, w którym z ludzi narodzonych w niewoli i do niej przywykłych, powstał nowy, wolny lud. Na pustyni narodziło się pokolenie, które z jednej strony doświadczało potęgi Boga – Zbawcy, a z drugiej nauczyło się współpracować z Bogiem, ufać Mu i zwyciężać w oparciu o Jego moc. Do Ziemi Obiecanej wszedł więc naród wolny, trwający w przymierzu z Bogiem i dzięki temu zwycięski. Zachowanie Przymierza gwarantowało mu niezawisłość i zachowanie wolnego ducha, bo podległego tylko Bogu. Jako pierwowzór chrześcijańskiej czterdziestnicy pokutnej służy także obraz potopu, którego zadaniem było oczyścić ziemię.

Bezpośrednim jednak wzorem dla dzisiejszego czterdziestodniowego postu stał się post Chrystusa na pustyni. Jak po tych dniach „aniołowie przystąpili i usługiwali Mu”, tak i chrześcijanin oczekuje pociechy po okresie próby.

Konstytucja o Liturgii (a. 107 – 110) wskazuje na główne idee Wielkiego Postu (chrzest i pokuta), a także indywidualny i zbiorowy charakter wielkopostnej pokuty oraz powiązanie postu z jałmużną i modlitwą.