XII-wieczne opactwo w Czerwińsku na prestiżowej liście Pomników Historii

19 kwietnia 2021 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda podpisał rozporządzenie uznające za Pomnik Historii dawne opactwo Kanoników Regularnych w Czerwińsku nad Wisłą. Obszar Pomnika Historii „Czerwińsk nad Wisłą – dawne opactwo Kanoników Regularnych” obejmuje historycznie ukształtowaną przestrzeń opactwa z kościołem pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie, skrzydłami klasztornymi, plebanią, dzwonnicą, dawną stajnią i wozownią oraz ogrodem. Rozporządzenie weszło w życie 27 kwietnia.

„Celem ochrony pomnika historii jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, artystyczne i naukowe oraz autentyczność i walory krajobrazowo-przestrzenne, jednego z najstarszych i najcenniejszych założeń klasztornych o znaczącej roli w historii Polski, zajmującego szczególne miejsce w dziejach architektury i plastyki romańskiej” – napisano m.in. w prezydenckim rozporządzeniu.

Opactwo w Czerwińsku, malowniczo położone nad Wisłą, jest ciekawym architektonicznie miejscem, chętnie odwiedzanym przez wiernych, pielgrzymów i turystów, a także często wykorzystywanym do celów filmowych. Gospodarzami terenu są salezjanie, obecnie proboszczem parafii pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Czerwińsku, jest ks. Łukasz Mastalerz SDB.

Romański kościół, należący do dawnego opactwa kanoników regularnych w Czerwińsku jest jednym z dwóch tego typu zachowanych do dziś w diecezji płockiej. Inicjatorem budowy był Aleksander z Mallone, biskup płocki w latach 1129-1156. W kościele, który w 1968 r. zyskał tytuł bazyliki, znajdują się dwa ważne dzieła sztuki romańskiej. Pierwszym z nich jest ogromny portal z lat 1140-60. Został on prawdopodobnie wykonany we Włoszech, w warsztacie Wiligelma z Modeny. Odkryto go ponownie na początku XX wieku po barokizacji obiektu, które miało miejsce w 1633 roku. Oryginalne są w nim trzy łuki, tzw. archiwolty, z dekoracją plecionkową i sznurową.

Na uwagę zasługują też kapitele z fantastycznymi przedstawieniami, pochodzące z XII wieku. Lewy przedstawia siłacza duszącego dwa smoki, a na prawym dostrzec można głowę z oślimi uszami. Z tego portalu zachowała się także część wypełnienia (tympanonu) z dwoma postaciami apostołów. Dawniej figur było 13, a nad nimi znajdował się Chrystus w medalionie trzymanym przez anioły. Ocalałe części portalu, które nie zostały wykorzystane podczas rekonstrukcji dokonanej przez Stefana Szyllera, zostały zawieszone w kruchcie bazyliki.

Drugie wejście do kościoła znajduje się w nawie południowej. W 1939 roku niemiecki profesor Dagobert Frey ukradł z okuć drzwi XII-wieczną kołatkę. Miała ona formę głowy lwa, w której paszczy mieściła się głowa człowieka – symbol ochrony człowieka przez Chrystusa. Podobno była jedną z dziewięciu takich w Europie.

Drugą atrakcją romańską we wnętrzu są freski z XIII w. Niezwykle rzadkie w Polsce malowidła romańskie zachowały się tylko w kilku kościołach w Polsce. Te w Czerwińsku znajdują się na końcu południowej nawy. Odkryto je i przeniesiono tu w 1951 roku. W najwyżej umieszczonych medalionach zawarto program Stworzenia Świata razem z historią pierwszych ludzi oraz ich wygnaniem z Raju, w niższych umieszczono sceny z Dziejów Apostolskich.

Drugą atrakcją romańską we wnętrzu są freski z XIII w. Niezwykle rzadkie w Polsce malowidła romańskie zachowały się tylko w kilku kościołach w Polsce. Te w Czerwińsku znajdują się na końcu południowej nawy (przeniesiono je tu w 1951 roku). Czytelne są dziś tylko niektóre z nich.

Na terenie monumentalnego obiektu opiekujący się nim od lat księża salezjanie urządzili m.in. Muzeum im. kard. Augusta Hlonda. Kard. Hlond był salezjaninem, w latach 1926-1948 pełnił funkcję prymasa Polski. Wymienione części opactwa romańskiego, którym od 1923 r. opiekują się salezjanie, można zobaczyć wirtualnie dzięki stworzonej kilka miesięcy temu aplikacji.

Od czterech wieków w Czerwińsku czczony jest Obraz Matki Bożej Pocieszenia. Jest on kopią rzymskiego obrazu Matki Bożej Śnieżnej - Salus Populi Romani. Wykonał go Łukasz z Łowicza w roku 1612. W latach 30. XVII wieku obraz został umieszczony tymczasowo w ołtarzu głównym na dzień odpustu Matki Bożej Śnieżnej. Pozostał tam z woli ludu Bożego na stałe. W kronikach zapisano, że w sierpniu i październiku 1647 roku od obrazu biło światło, które wypełniło cały kościół. W roku 1648 obraz został uznany przez biskupa płockiego Ferdynanda Wazę za cudowny.

Wizerunek czerwiński przedstawia Maryję z Dzieciątkiem Jezus, które trzyma księgę Ewangelii, palce prawej ręki układa w geście błogosławieństwa. Maryja w obrazie czerwińskim jest czczona jako Matka Boża Pocieszenia. Obraz ten koronował 6 września 1970 r. kard. Stefan Wyszyński. Rok po koronacji obrazu do Czerwińska został zaproszony kard. Karol Wojtyła. Nazwał je wtedy „Jasną Górą Czerwińską”. Główne uroczystości związane z 50. rocznicą koronacji obrazu odbyły się w czerwińskim sanktuarium 6 września 2020 roku. Trwający rok, to rok jubileuszu koronacji.

***
Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem, na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Opactwo w Czerwińsku jest trzecim zabytkiem w diecezji płockiej, wpisanym na listę Pomników Historii. W 2018 r. znalazło się na niej Wzgórze Tumskie w Płocku z XII-wieczną katedrą (bazylika pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół parafii pw. św. Zygmunta) oraz XV-wieczna kolegiata w Pułtusku (bazylika, kościół parafii pw. św. Mateusza).