Pontyfikał Płocki I najstarszą kompletną księgą liturgiczną

Naukowcy wykazali, że Pontyfikał Płocki I, to najstarszy kompletny pontyfikał (czyli średniowieczna księga liturgiczna) w zbiorach polskich.  Powstał prawdopodobnie w latach 1180-1215, jest dziełem wielu autorów. Składa się z 211 kart pergaminowych i zawiera opisy oraz normy 85 obrzędów. Znajdują się w nim 233 miejsca, w których tekstowi liturgicznemu towarzyszy zapis melodii. Na podstawie stylu pisarskiego wykazano, że pierwszy pisarz wywodził się z opactwa św. Wawrzyńca w Liège (dzisiejsza Belgia). Brak szerszego materiału porównawczego uniemożliwia jednoznaczne przypisanie Pontyfikału Płockiego konkretnemu skryptorium w Polsce.

Pierwsze tak szczegółowe naukowe opracowanie, dotyczące Pontyfikału Płockiego, to rezultat wspólnych badań naukowców z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW),  Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Uniwersytetu Warszawskiego. W efekcie powstała 3-tomowa monografia Pontyfikału, obejmująca: krytyczną edycję tekstu łacińskiego z przekładem na język polski, faksymile i „Studia nad Pontificale Plocense I”. Przekład, edycja krytyczna i analiza treści Pontyfikału Płockiego otrzymały grant z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.

Opracowanie manuskryptu obejmuje m.in. obszerne studium teoretyczne z interpretacją treści, w tym teologicznych, kanonicznoprawnych i polityczno-społecznych oraz zapisów muzykologicznych. Przeprowadzono również dogłębną analizę kodykologiczną, paleograficzną i technologiczną z użyciem nowoczesnych metod analizy atramentów i pigmentów, a także samego podłoża pergaminowego, na którym napisano kodeks. Żaden średniowieczny kodeks w Polsce nie został zbadany przy użyciu tak nowoczesnych metod, jak Pontyfikał Płocki.

Krytyczna edycja Pontyfikału, oparta o nowoczesne zasady edycji średniowiecznych źródeł historycznych, stanowi ważny wkład do europejskich i polskich badań mediewistycznych. Przynosi też cenne wnioski dla zrozumienia powiązań średniowiecznego Mazowsza z kulturą łacińskiego Zachodu. Stanowi podstawę do badań nad średniowieczną kulturą, liturgią i życiem społecznym w kraju Piastów.

W opracowaniu zabytku uczestniczyli naukowcy z UKSW: ks. prof. dr hab. Henryk Seweryniak, kierownik Katedry Teologii Fundamentalnej i Prakseologii Apologijnej na Wydziale Teologicznym, ks. prof. dr hab. Leszek Misiarczyk, prof. dr hab. Czesław Grajewski, a także dr hab. Weronika Liszewska prof. Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, prof. dr hab. Jerzy Wojtczak-Szyszkowski z Uniwersytetu Warszawskiego i dr Jacek Tomaszewski z Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie. 

- Pontyfikał Płocki otwiera przed nami fascynujący świat średniowiecza, wcale nie ciemnego, lecz świetlistego jak gotyckie katedry. Nie powinien pozostać księgą martwą – uważa ks. prof. Henryk Seweryniak. - Niektóre z zawartych w nim modlitw, poświęceń czy błogosławieństw mogą nadal z dużym pożytkiem być sprawowane i odmawiane prywatnie przez duszpasterzy i wiernych czy też celebrowane i odgrywane w trakcie spotkań wspólnot i grup religijnych. Warto zapoznawać z ich treścią i głębią uczniów na lekcjach dotyczących średniowiecza, wciąż jeszcze nazbyt często ukazywanego jako ciemne i barbarzyńskie. To prawdziwy „skarbiec” średniowiecznej modlitwy. W Płockim Instytucie Wydawniczym ukazał się już wybór błogosławieństw, poświęceń, dramatyzacji liturgicznych i egzorcyzmów zawartych w Pontyfikale – przekazał płocki teolog.

Pontyfikał Płocki I był dumą biskupstwa płockiego. Przechowywano go w Kapitule Katedralnej w Płocku, a później w bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku. W 1940 r. Niemcy wywieźli go do Królewca. Po kilku latach manuskrypt przejęli Rosjanie i przekazali do NRD, gdzie w Centralnym Antykwariacie w Lipsku strzegło go STASI. W 1973 r. trafił na aukcję do zachodnich Niemiec. Kupiła go Biblioteka Państwowa w Monachium. Tam odnalazł go prof. Julian Lewański, który poinformował o odnalezionym zabytku płockich biskupów. Starania o odzyskanie Pontyfikału trwały 30 lat.

15 kwietnia 2015 r. Niemcy przekazali Pontyfikał na ręce biskupa płockiego Piotra Libery: „Byłem kolejnym biskupem płockim, który upomniał się o ten zabytek. Pierwszym był biskup Bogdan Sikorski, który w 1977 r. napisał do biblioteki w Monachium, prosząc o zwrot zagrabionej księgi. Odpowiedź była negatywna. Później prośby ponawiał biskup Zygmunt Kamiński, w 1982 i 1987 r. oraz w 1992 r. Także te prośby spotkały się z odmową. Ja pozwoliłem sobie napisać list do dyrektora monachijskiej biblioteki 10 marca tego roku i spotkała mnie miła niespodzianka. Odpowiedź była pozytywna” – przypomniał wtedy Pasterz Kościoła płockiego. 

Obecnie Pontyfikał Płocki I jest własnością Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego  Płocku.

W minionych latach Pontyfikałem Płockim od strony naukowej zajął się ks. dr Antoni Podleś, który wydał opracowanie pt. „Pontyfikał płocki z XII wieku. Studium liturgiczno-źródłoznawcze” (1986). W 2016 r. ukazała się publikacja ks. dr Dariusza Majewskiego pt. „Pontyfikał. Odzyskana perła płockiego średniowiecza”.